(v. a.P. a.) : ex-cūso (excuss-), āvi, ātum, 1, v. a. causa; cf. accuso, from ad-causa; qs. to release from a charge, to free from blame; hence
* To excuse a person or thing.
* Lit.
* With a personal object, aliquem alicui: Atticae meae velim me ita excuses, ut omnem culpam in te transferas,Cic. Att. 15, 28; cf.: aliquem alicui per litteras,id. Fam. 11, 15, 1; and: his omnibus me vehementer excusatum volo,Cic. Verr. 2, 1, 40, § 103.—With quod: Titium excusavit Vespa Terentius, quod eum brachium fregisse diceret,id. de Or. 2, 62, 253: Libo excusat Bibulum, quod is, etc.,Caes. B. C. 3, 16, 3: primum me tibi excuso in eo ipso, in quo te accuso,Cic. Q. Fr. 2, 2, 1: se de aliqua re,Caes. B. G. 4, 22, 1: de me excusando apud Apuleium, dederam ad te litteras,Cic. Att. 12, 14, 1: se alicui,Plaut. As. 4, 2, 4; Quint. 4, 1, 75 et saep.—In pass.: cura, ut excuser morbi causa in dies singulos,Cic. Att. 12, 13, 2: si citatus judex non responderit excuseturque Areopagites esse, etc., excuses himself as being, etc., id. Phil. 5, 5, 14: dixi, cur excusatus abirem,Hor. Ep. 1, 9, 7: apud Appuleium in dies ut excuser videbis,Cic. Att. 12, 15, 1: me excusatum esse apud Appuleium a Laterense,id. ib. 12, 17, 1.
* Transf.
* Aliquid (alicui), i. q. se propter aliquid, to allege in excuse, to plead as an excuse, to excuse one's self with.
* With acc.: propinquitatem excusavit,Cic. Phil. 8, 1, 1: morbum,id. ib. 9, 4, 8: inopiam (with calamitatem queri),Caes. B. C. 3, 20, 3: valetudinem,Liv. 6, 22 fin.: imbecillitatem,Suet. Tib. 6: vires,Ov. M. 14, 462: diversa,Tac. A. 3, 11 et saep.: ille Philippo Excusare laborem et mercenaria vincla, Quod non mane domum venisset, etc.,Hor. Ep. 1, 7, 67: dictatorem se apud patres excusare solitum,Liv. 6, 39, 4: aliquid apud aliquem,Curt. 5, 10, 8; Suet. Tib. 68.—Pass.: quae apud Vitellium excusanda erant,Tac. H. 2, 85: excusata necessitas praesentium,id. ib. 1, 78: excusata rei familiaris mediocritate,Suet. Aug. 101: excusatus languor faucium, propter quem non adesset,id. Ner. 41 et saep.
* Aliquem ab aliqua re, aliqua re, or alicui rei, to excuse, absolve one from any thing; to discharge, dispense with one (postAug.): a coepta (tutela) excusari,Dig. 27, 1, 11: collegarum filiorum tutela excusari,ib. 9; cf. Ambros. in Psa. 1, § 46: cui excusari mallet,Tac. A. 1. 12; Vulg. Luc. 14, 19. But (class.): se de aliqua re: legati venerunt, qui se de superioris temporis consilio excusarent, quod, etc.,Caes. B. G. 4, 22, 1.
* Se ab aliqua re, to shelter, protect one's self from any thing (post-class.): ut invicom se a calore excusent (plantae),Pall. Nov. 7, 2. —Hence
* Aliquid aliqua re, to compensate, atone for any thing (post-Aug. and rare): nefas armis,Claud. de Bell. Get. 562; Stat. Th. 6, 44; Plin. Pan. 32, 4.—Hence, excūsātus, a, um, P. a., excused (postAug. and rare): hoc et ego excusatior, si forte sum lapsus, et tu dignior laude,Plin. Ep. 8, 14, 11; 4, 5, 4: excusatissimus essem, etiamsi, etc.,Sen. Const. Sap. 29.—Adv.: excūsātē, without blame, excusably: fieri id videtur excusate,Quint. 2, 1, 13.—Comp.: quod exoratus excusatius facies,Plin. Ep. 9, 21, 3; Tac. A. 3, 68; Just. 32, 2.

s. TLL