ου (ὁ) [ᾰ]
A qui se tient sur, d’où :
   I au propre :
      1 qui se tient sur (un char, SOPH. El. 702 ; en parl. du combattant, c. παραϐάτης, EUR. Ph. 1147) ; qui se tient sur un éléphant, cornac, POL. 1, 40, 11 ;
      2 figurine d’Héphæstos, qu’on plaçait sur le feu comme protectrice du foyer, ou sorte de crémaillère pour les ustensiles de cuisine, ou enfin trépied qui supportait le cratère, AR. Av. 436 ;
   II fig. préposé à, intendant, directeur, chef, gén. : ποιμνίων ἐπ. SOPH. Aj. 27, préposé au soin des troupeaux ; ἄθλων, PLAT. Leg. 949 a, président des jeux ; cf. ESCHL. Pers. 379, XÉN. Mem. 3, 5, 18 ; Œc. 21, 3, etc. ; particul. à Athènes, épistate, c.-à d. :
      1 le président des Prytanes, qui présidait à la fois, le jour de son élection, le conseil (βουλή) et l’assemblée (ἐκκλησία) POLL. 8, 96 ;
      2 le président des πρόεδροι, ESCHN. 59, 13 ; DÉM. 596, 4, etc. ;
      3 inspecteur des travaux publics, constructions, etc. DÉM. 264, 26 ; cf. ESCHN. 55, 41 ; 85, 29 ;
B qui se tient à la suite de ou derrière, d’où soldat du second rang (p. opp. à προστάτης ou à παραστάτης) XÉN. Cyr. 3, 3, 59 ; 8, 1, 10 ; EL. TACT. 5 ; ARR. Tact. 6, 6 ;
C qui se tient auprès de (de la table), d’où suppliant, OD. 17, 455 ;
D qui sait, habile dans, gén. PLAT. Prot. 312 d.

Étym. ἐφίστημι, et, au dernier sens, ἐπίσταμαι, probabl. de même origine qu’ἐφίστημι.

ου, ὁ, (< ἐφίσταμαι) one who stands near or by; hence, like ἱκέτης, suppliant, οὐ σύ γ’ ἂν… σῷ ἐπιστάτῃ οὐδ’ ἅλα δοίης Od. 17.455.
in battle-order, one΄s rear-rank man, X. Cyr. 3.3.50, 8.1.10, al.
also, even numbers in a λόχος, Ascl.Tact. 2.3, Arr. Tact. 6.6.
one who stands or is mounted upon, ἁρμάτων ἐ., of a charioteer, S. El. 702, E. Ph. 1147; ἐλεφάντων ἐ., of the driver, Plb. 1.40.11.
one who is set over, chief, commander, A. Th. 816 (815); ὅπλων Id. Pers. 379; ποιμνίων ἐ. S. Aj. 27; ἐρετμῶν ἐ. E. Hel. 1267; θύματος ἐ. Id. Hec. 223; but ταύρων πυρπνόων ζεύγλῃσι mastering them with…, Id. Med. 478; ἐνόπτρων καὶ μύρων, of the Trojans, Id. Or. 1112; ἐ. Κολωνοῦ, of a tutelary god, S. OC 889; [καιρὸς] ἀνδράσιν μέγιστος ἔργου παντός ἐστ’ ἐ. Id. El. 76; also in Prose, ἐ. γενέσθαι τῶν λόγων ἴσους καὶ κοινούς judges, And. 4.7; ποίας ἐργασίας ἐ. ; Answ. ἐ. τοῦ ποιῆσαι δεινὸν λέγειν (where it = ἐπιστήμων) Pl. Prt. 312d; πραγμάτων Isoc. 4.121; ἐπιστάται ἄθλων stewards of games, Pl. Lg. 949a, cf. X. Lac. 8.4; of a pilot, Id. Oec. 21.3; supervisor of training, Pl. R. 412a, X. Mem. 3.5.18 (pl.); ἐ. τῶν παίδων IG 12(1).43 (Rhodes); τῶν ἐφήβων Inscr.Prien. 112.73 (i BC); voc. ἐπιστάτα, = Rabbi, Ev. Luc. 5.5, al.
president of a board or assembly; at Athens, ἐ. τῶν πρυτάνεων chairman of βουλή and ἐκκλησία in cent. v, Arist. Ath. 44.1, later, keeper of Treasury or Archives, IG 3.841, etc. ; ἐ. τῶν προέδρων chairman of βουλή and ἐκκλησία from cent. iv, Aeschin. 3.39, D. 22.9, etc. ; ἐ. ὁ ἐκ τῶν προέδρων IG2². 204.31 (iv BC); in other Greek states, ib. 12(1).731 (Rhodes), 12(7).515.116, 125 (Amorgos), etc. ; ἐ. τῶν νομοθετῶν ib. 22.222; τῶν δικα[στῶν] LW 1539 (Erythrae).
overseer, superintendent, in charge of any public building or works, τοῦ νεὼ τοῦ ἐν πόλει, i.e. of the temple of Athena Polias, IG1². 372; ἱεροῦ UPZ 42.22 (ii BC); ἐ. τῶν ἔργων clerk of the works, D. 18.114, LXX Ex. 1.11 (pl.); τῶν δημοσίων ἔργων Aeschin. 3.14; τοῦ ναυτικοῦ ib. 222; τῆς Ἀκαδημείας Hyp. Dem. Fr. 7; τοῦ Μουσείου OGI 104.4 (ii BC); τῶν κοπρώνων D. 25.49.
governor, administrator, τῆς πόλεως OGI 254.3 (Babylon, ii BC), cf. IG 12(3).320.7 (Thera, iii BC), OGI 479.7 (Dorylaeum, ii AD); κώμης local magistrate, Arch.Pap. 4.38.
= προστάτης, Lat. patronus, IG 14.1317.
in Ar. Av. 437, = χυτρόπους, Ar.Byz. ap. Eust. 1827.45; other explanations, ibid., cf. Sch. Ar. l.c. ; τοὐπιστάτου is fr. ἐπίστατος, = πυρίστατος, Anon. ap. Eust. 1827.56; dub.sens. in BpW 1892.514; cf. ἐπίστατον.

ὁ,
1) der Herantretende, so nur Od. 17.455, οὐ σύγ' ἂν ἐξ οἴκου σῷ ἐπιστάτῃ οὐδ' ἅλα δοίης ; nach VLL ἀπὸ τοῦ ἐφίστασθαι τῇ τραπέζῃ, der an dich herantritt, dich anspricht, der Bettler.
2) der auf Etwas steht, ἁρμάτων Soph. El. 692 Eur. Phoen. 1154, Kämpfer zu Wagen. So auch ἐλεφάντων Pol. 1.40.11.
3) der hinter Einem steht, der Hintermann im Treffen, Xen. Cyr. 3.3.59, 8.1.10 ; Arr. vom Hirten.
4) der Vorsteher, Aufseher, bei Aesch. Spt. 797 dem στρατηγός entsprechend ; ὅπλων Pers. 371 ; ποιμνίων Soph. Aj. 27 ; vom Schutzgott, O.C. 893, καιρὸς ὅσπερ ἀνδράσιν μέγιστος ἔργου παντός ἐστ' ἐπιστάτης El. 76, »die Stunde, die ordnend über jede Tat der Menschen wacht,« nach Donner, ἐρετμῶν, ταύρων, Lenker. Eur. Hel. 1267, Med. 478, der Fürst, Xen. Cyr. 8.1.6, übh. der Etwas leitet, besorgt, ἐργασίας Plat. Prot. 312d ; ποιμνίων Legg. X.906a ; γυμνικῶν ἄθλων ἐπ. καὶ βραβεῖς XII.949a ; οἱ ἐν τοῖς γυμνικοῖς ἀγῶσιν ἐπ. Xen. Lac. 8.4. In Athen bes.
   a) der täglich durchs Los ernannte Vorsteher der Prytanen, der in den Sitzungen des Rats und in den Volksversammlungen den Vorsitz führt, Dem. u. a.Or. oft ; vgl. Hermanns Staatsalterth. §.127.
   b) ἐπιστάται τῶν δημοσίων ἔργων, Aufseher über die Staatsbauten, zu denen die τειχοποιοί, ὁδοποιοί u. ä., auch ἐπιστάται τῶν ὑδάτων, Wasserbauinspektoren gehören, Hermann a.a.O. §.149.7 u. Böckh Staatshaush. I p. 218.
   c) Vorsteher der Tempel, Inscr., vgl. Böckh a.a.O. p. 173. – Bei Plat. Prot. 312d, ἐπιστ. τοῦ ποιῆσαι δεινὸν λέγειν, liegt darin auch der Begriff des Kundigen. – Ar. Av. 436, κρεμάσατον τύχῃ 'γαθῇ εἰς τὸν ἰπνὸν εἴσω πλησίον τοῦ 'πιστάτου, wird verschieden erkl., entweder als ἰπνολέβης, od. als ein Tonbild des Hephästus, das auf dem Feuerherde stand, od. ein Gestell, um Küchengerätschaften aufzuhängen, od. der Dreifuß unter dem Mischgefäß, s. Schol. u. Böckh Inscr. I p. 20.

ἐπιστάτης, -ου, ό
(< ἐφίστημι), [in LXX: 4Ki.25:19, Jer.29:26 52:25 (פָּקִיד), 2Ch.31:12 (נָגִיד), 2Ma.5:22, etc. ;]
a chief, commander, master: Luk.5:5 8:24, 45 9:33, 49 17:13 (cf. Dalman, Words, 336 ff.).†
(AS)