'particule touj. placée après un mot et marquant :
A une opposition soit avec une prop. antér., soit entre le mot qu’elle suit immédiat. et un mot de la prop. antér. ; elle répond d’ord. à un μέν, qui souv. n’est pas exprimé, et s’emploie :
   I pour marquer une opposition nettement déterminée, au sens de mais, mais au contraire, au contraire : οὐκ ἐπὶ κακῷ, ἐπ' ἐλευθερώσει δὲ τῶν Ἑλλήνων, THC. 4, 86, non pour le mal, mais au contraire pour l’affranchissement des Grecs ; τὸ μὲν (ἡ ἀδικία) μέγιστον κακῶν, δικαιοσύνη δὲ μέγιστον ἀγαθόν, PLAT. Rsp. 366 e, l’une (l’injustice) est le plus grand des maux, la justice au contraire le plus grand bien ; εἰ μὲν… εἰ δὲ μή, PLAT. Prot. 313 e, si d’une part… sinon, autrement ; τέθνηκεν ἀνδρὸς οὐδενός, θεοῦ δ' ὕπο, SOPH. Ph. 334, il est mort non de la main d’aucun homme, mais de celle d’un dieu ; particul. après un πλήν de la prop. préc. XÉN. An. 1, 8, 6 ; SOPH. Ph. 1053 ; O.R. 370 ;
   II pour marquer une opposition de simple correspondance, sans idée de contradiction, au sens de : (d’un côté…) de l’autre, mais, et : ὁ μὲν… ὁ δέ, ATT. etc. l’un… l’autre ; τὴν μὲν… τὴν δὲ… τὴν δέ, PLAT. Phæd. 110 c, l’une… l’autre…, l’autre, en parl. des diverses parties de la terre ; dans cette construct. le premier terme (ὁ μέν) peut être s.-entendu : παραδραμέτην φεύγων, ὁ δ' ὄπισθε διώκων, IL. 22, 157, ils passèrent en courant le long (des deux fontaines), (l’un) fuyant, l’autre par derrière le poursuivant ; à ὁ δέ (corrélatif de ὁ μέν) s’ajoute qqf. ἕτερος : τὴν μὲν… τὴν δὲ ἑτέραν, CIA. 4, b, 27, b, 51 (439 av. J.C.), l’une…, l’autre ; dans cette constr. le premier terme (ὁ μέν) peut être s.-entendu : δύο σφραγῖδε λιθίνω, χρυσοῦν ἔχουσα τὸν δακτύλιον, ἡ δ' ἑτέρα ἀργυροῦν, CIA. 2, 652, a, 45 (398 av. J.C.) deux sceaux de pierre, ayant l’anneau l’un en or, l’autre en argent ; πάντα μὲν πόνον ἀνατλῆναι, πάντα δὲ κίνδυνον ὑπομεῖναι, XÉN. Cyr. 1, 2, 1 (au point de) supporter toute sorte de fatigue, et d’affronter toute sorte de péril ; τὴν νῦν μὲν Βοιωτίαν, πρότερον δὲ Καδμηΐδα γῆν καλουμένην, THC. 1, 12, le pays appelé aujourd’hui Béotie, et autrefois Kadméide (terre de Kadmos) ; en ce sens, μέν peut n’être pas exprimé : οἱ αἰχμάλωτοι ᾤχοντο εἰς Δεκέλειαν, οἱ δ' εἰς Μέγαρα, XÉN. Hell. 1, 2, 14, les prisonniers s’en allaient les uns à Décélie, les autres à Mégare ;
   III dans le raisonnement, pour introduire une objection, une réserve ou une question, mais : τί δέ ; ATT. (PLAT. XÉN. etc.) mais quoi ? ἔστι δὲ τί ; PLAT. Prot. 310 b, mais qu’est-ce ? σὺ δὲ οὐκ ἂν αἰσχύνοιο ; ib. 312 a, mais toi, n’aurais-tu pas honte ? ;
   IV après une prop. condit. ou hypothét. pour marquer qu’on passe outre à la condition ou à l’hypothèse faite (δέ apodotique) ; en ce sens, l’idée de résolution qu’implique δέ peut se rendre par :
      1 eh bien alors ! εἰ δέ κε μὴ δώωσιν, ἐγὼ δέ κεν αὐτὸς ἕλωμαι, IL. 1, 137, et s’ils ne voulaient pas la donner, eh bien ! alors je la prendrais moi-même ; cf. OD. 12, 54 ; ESCHL. Ag. 1060 ;
      2 eh bien ! du moins : εἰ δ' ἐγένετο κακὴ γυνὴ Μήδεια, Πηνελόπεια δὲ μέγα πρᾶγμα, EUB. (ATH. 559 c), litt. si Médée a été une mauvaise femme, eh bien ! Pénélope au moins a été une grande chose ; cf. XÉN. Cyr. 5, 5, 21 ;
      3 nonobstant, pourtant, cependant : χρέων γάρ μιν μὴ λέγειν τὸ ἐόν, λέγει δ' ὦν, HDT. 5, 50, tandis qu’il aurait dû ne pas dire ce qu’il en était, le voilà qui le dit cependant ; SOPH. Ant. 234, O.R. 302 ;
B une liaison d’idées :
   I c. transition dans un récit, mais, or, cependant : ἠὼς δ' ἐκ λεχέων ὤρνυτο, OD. 5, 1, cependant l’aurore se levait de sa couche ; cf. OD. 4, 400 ; etc. ;
   II pour annoncer une parenthèse, or : ξυνέϐησαν τὰ μακρὰ τείχη ἑλεῖν (ἦν δὲ σταδίων μάλιστα ὀκτώ), THC. 4, 66, ils convinrent de s’emparer des longs murs (or il y avait environ huit stades) ;
   III pour lier les divers qualificatifs d’un même mot, et aussi, et en même temps, et : μήτηρ βασιλέως, βασίλεια δ' ἐμή, ESCHL. Pers. 152, la mère du roi, et (tout à la fois) ma reine ; cf. HDT. 7, 8, 2 ; etc. ;
   IV après un mot répété, et de même, et aussi, et encore : Ἀχιλεὺς θάμϐησεν, θάμϐησαν δὲ καὶ ἄλλοι, IL. 24, 483, Achille fut frappé de stupeur et comme lui les autres ; particul. :
      1 dans une énumération : Ζεύς ἐστιν αἰθήρ, Ζεὺς δὲ γῆ, Ζεὺς δ' οὐρανός, ESCHL. fr. 65, Zeus est l’espace de l’air, Zeus est aussi la terre, Zeus est aussi le ciel ; en ce cas, δέ peut n’être exprimé qu’une fois avec le dernier mot de la série, dont les termes peuvent être réunis par καί : πᾶν γύναιον καὶ παιδίον καὶ θηρίον δέ, PLAT. Theæt. 171 e, tout ce qui est femme, enfant et même animal ; de même dans les construct. πρῶτον μὲν… ἔπειτα δέ, ou simpl. πρῶτον μὲν…, … δέ, d’abord… et ensuite ; d’abord… puis ; οὐ μόνον…, … δέ, PLAT. Leg. 666 e, 747 e, 751 b, etc. non seulement, mais encore ;
      2 lorsqu’on reprend une idée dont on a interrompu le développement par une parenthèse : ταῦτα δὲ ἀγασθεὶς ὁ Κῦρος, … τούτοις δὲ ἡσθείς, XÉN. Cyr. 2, 3, 8, Cyrus charmé de cela, … Cyrus, dis-je, enchanté, etc. ; τὸ πυρὶ μεμιγμένον ὕδωρ, … τοῦτο δέ, PLAT. Tim. 59 d, l’eau mêlée au feu, … l’eau, dis-je, etc. ;
   V dans le dialogue, particul. :
      1 dans les questions, pour marquer une liaison avec une idée antérieure exprimée ou s.-entendue, mais censée comprise par les deux interlocuteurs, ainsi donc ! eh bien donc ! donc ! ἑόρακας δ', ἔφη, τὴν γυναῖκα ; XÉN. Cyr. 5, 1, 4, ainsi donc, dit-il, tu as vu la femme ? καὶ ὁ Σωκράτης, εἰπέ μοι, ἔφη, κύνας δὲ τρέφεις ; XÉN. Mem. 2, 9, 2, et Socrate : ainsi donc, raconte-moi, lui dit-il, tu entretiens une meute ? ;
      2 après un vocatif ; en ce cas, δέ peut se traduire par : eh bien, oui ! ὦ δέσποτα, ἐγὼ δὲ ταῦτα ἐποίησα, HDT. 1, 115, eh bien, oui ! maître, c’est moi qui ai fait cela ; ou simpl., pour mettre en relief le mot qui précède δέ, par : « c’est » : Ἥφαιστε, σοὶ δὲ χρὴ μέλειν ἐπιστολάς, ESCHL. Pr. 3, Hèphæstos, c’est à toi qu’il appartient d’exécuter les ordres ; dans les questions, par : « et », « donc » : ὦ γύναι, ὄνομα δέ σοι τί ἔστιν ; XÉN. femme, quel est donc ton nom ? ;
   VI pour introduire :
      1 une explication, à peu près au sens de γάρ : εὐνῇ δ' οὔποτ' ἔμικτο, χόλον δ' ἀλέεινε γυναικός, OD. 1, 433, mais il ne s’unit jamais à elle dans sa couche, car il craignait le ressentiment de sa femme ; cf. IL. 6, 160 ;
      2 une preuve : τεκμήριον δέ, ou σημεῖον δέ (v. ces mots), et comme preuve, etc. ; et la preuve, c’est que, etc. ;
   VII pour marquer une progression, au sens de bien plus, et même, particul. après καί : ἀλλ' ἐγὼ οὐδέν σε ῥέξω κακά, καὶ δέ κεν ἄλλον σεῦ ἀπαλεξήσαιμι, IL. 24, 370, mais pour moi je ne te ferai aucun mal, loin de là (ou bien plus) j’écarterais de toi tout être malfaisant (cf. IL. 24, 563 ; OD. 7, 213) ; οὐδένα ὅντινα οὐ δακρύοντα, καὶ Κῦρον δὲ αὐτὸν σὺν δακρύοις, XÉN. Cyr. 1, 4, 26, on ne voyait absolument personne qui ne pleurât : même Cyrus lui aussi était en larmes ;
   VIII pour renforcer une affirmation, particul. après un pron. démonstr. de façon à marquer fortement la corrélat. avec le relat. : οἵηπερ φύλλων γενεή, τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν, IL. 6, 146, telle la race des feuilles, telle aussi celle des hommes ; de même ὅσσον…, ὣς δέ, autant que…, autant certes, OD. 7, 108 ;
   IX pour marquer une coordination, au sens de « juste à ce moment, alors même, alors » particul. lorsque la prop. précéd. commence par une des conj. ἐπεί, ἐπειδή, ὅτε, etc. : οἱ δ' ἐπεὶ οὖν ἤγερθεν, τοῖσι δ' ἀνιστάμενος μετέφη Ἀχιλλεύς, IL. 1, 58, lors donc que ceux-ci furent rassemblés, Achille se levant au milieu d’eux leur parla ; cf. IL. 7, 149 ; OD. 6, 100 ; etc. ; de même après ἐπειδή, IL. 16, 199 ; après ὅτε et ὁπότε, IL. 5, 439 ; OD. 11, 592 ; après εὖτε, IL. 12, 375 ; OD. 20, 57 et 77 ; après ὄφρα, IL. 4, 221 ; OD. 10, 126 ; après ἕως, IL. 1, 194 ; etc. ; OD. 4, 121 ; etc. ; ou après un partic. σειρὴν κρεμάσαντες πάντες δ' ἐξάπτεσθε, IL. 8, 20, suspendez une chaîne et tenez-vous tous cramponnés après ;
C construction et place de δέ :
   I δέ se construit en corrélation :
      1 avec μέν (v. ci-dessus A, I, 1) ; à un μέν peuvent correspondre deux ou plusieurs δέ, XÉN. Cyr. 1, 6, 19 ; SOPH. O.R. 1360 ; Ant. 415 ; etc. ;
      2 avec τε (ὀρθά τ' εἰσηκούσαμεν, ὀρθῶς δ' ὁδοιποροῦμεν, SOPH. El. 1099) ; cf. PLAT. Pol. 284 d, Crat. 406 c, Tim. 20 a, Leg. 641 b, etc. ;
   II il se joint à d’autres particules : καὶ δέ (v. ci-dessus, B, VII) ; ou καὶ… δέ (v. ci-dessus καὶ θηρίον δέ, B, IV, 1) ; cf. PLAT. Phædr. 229 d, Leg. 637 b, 665 b ; δὲ ἄρα ou δ' ἄρα, eh bien certes ! eh bien alors ! IL. 5, 836 ; 11, 73 ; 14, 492, etc. ; OD. 2, 13 ; 19, 204, etc. ; — δὲ γάρ, mais en effet (c. ἀλλὰ γάρ, v. ἀλλά), SOPH. Aj. 678 ; HDT. ATT. — δέ γε, mais certes, mais sûrement, dans tous les cas certes, SOPH. O.R. 570, Aj. 1150 ; PLAT. Phædr. 230 c, Gorg. 440 d, Phæd. 74 c, Theæt. 146 e, etc. ; qqf. suivi de που (δέ γέ που), mais certes en qqe façon, PLAT. Phæd. 65 c, Parm. 134 b ; qqf. δὲ… γε, PLAT. Leg. 680 e, 802 c, etc. — δὲ δή avec une idée de temps, mais (ou et) alors, mais maintenant, mais en ce moment, IL. 7, 94 ; SOPH. Ant. 80 ; PLAT. Phædr. 238 d, Phæd. 64 a, Pol. 265 b, etc. ; ou avec idée d’affirmation, mais certes, mais en vérité, PLAT. Prot. 312 a et e, 358 b ; Gorg. 452 c, 474 c, etc. ; — δ' οὖν, eh bien donc ! SOPH. O.R. 310, O.C. 1205, El. 891, Tr. 1157, etc. ; PLAT. Ap. init., Leg. 653 a, etc. ; ou mais cependant, PLAT. Conv. 180 c, etc. — δέ που, mais en qqe sorte, mais aussi bien, PLAT. Parm. 148 b, Rsp. 459 c et d, 528 b ; etc. (cf. ci-dessus δέ γέ που) ; — δέ τε, et aussi, IL. 1, 403 ; ou d’autre part, IL. 24, 17 ; ou mais aussi, OD. 1, 53 ; 4, 379 ; p. opp. à μέν τε, IL. 5, 139 ; — δέ τοι, et certes, et en vérité, PLAT. Theæt. 184 d ; cf. HDT. XÉN. etc. ;
   III δέ se place d’ord. le 2^e mot, entre l’art. et le subst., entre la prép. et son rég. ou en gén. après le mot qui s’oppose à l’idée qu’on vient d’exprimer ; mais il se place qqf. :
      1 par nécessité prosodique, ou parce que les mots qui le précèdent sont étroitement unis par le sens : le 3^e mot (ξὺν τύχῃ δέ, SOPH. Ph. 775) ; cf. ESCHL. Sept. 411, Eum. 530, etc. ; SOPH. Ph. 959, 971 ; O.R. 879, Ant. 592, etc. ; le 4^e (εἰ μὴ θέλοι δέ, SOPH. Ph. 618) ; cf. ESCHL. Pr. 321, 381 ; SOPH. O.R. 485, 1282, etc. ; le 5^e, ESCHL. Pr. 398 ; même le 6^e, EPIGEN. 3, 540 Meineke ;
      2 après les nég. οὐ et μή, on le rejette à la suite d’un autre mot pour éviter la confusion avec οὐδέ et μηδέ : ὀρθῶς ἔλεξας, οὐ φίλως δέ μοι λέγεις, EUR. Or. 100, tu as bien parlé, mais ce que tu dis n’est pas agréable pour moi ; cf. PLAT. Phædr. 227 c ; δυνάμενον μὲν χάριν ἀποδιδόναι, μὴ ἀποδιδόντα δέ, XÉN. Cyr. 1, 2, 7, pouvant témoigner sa reconnaissance, mais ne le faisant pas ;
      3 δέ se place qqf. à la fin du vers, lorsque les derniers mots de ce vers sont étroitement unis par le sens aux premiers des suiv. SOPH. El. 448, 1017 ; O.R. 29, 553, 785, 1224 ; O.C. 17 ; Ant. 1031 ; Ph. 447.

➳ δέ est allongé à la thésis dev. une liquide, OD. 24, 299.

Étym. indo-europ. *de, particule déictique « ici, là » ; probabl. forme affaiblie de δή ; cf. μέν et μήν.

'

but; adversative and copulative Particle, answering to μέν, τὴν νῦν μὲν Βοιωτίαν, πρότερον δὲ Καδμηΐδα γῆν καλουμένην Th. 1.12, etc.
without preceding μέν, adversative, expressing dist. opposition, αἰεί τοι τὰ κάκ’ ἐστὶ φίλα… μαντεύεσθαι, ἐσθλὸν δ’ οὔτε τί πω εἶπας Il. 1.108; ὀρθῶς ἔλεξας, οὐ φίλως δέ μοι λέγεις E. Or. 100, cf. S. Ant. 85, etc. ; τέθνηκεν ἀνδρὸς οὐδενός, θεοῦ δ’ ὕπο Id. Ph. 334; so in Prose, οὐκ ἐπὶ κακῷ, ἐλευθερώσει δέ… Th. 4.86; οἱ αἰχμάλωτοι… ᾤχοντο εἰς Δεκέλειαν, οἱ δ’ εἰς Μέγαρα X. HG 1.2.14, cf. Cyr. 4.5.46; ἡ δ’ ἑτέρα IG 2.652A 45.
copulative, in explanatory clauses, ξυνέβησαν… τὰ μακρὰ τείχη ἑλεῖν (ἦν δὲ σταδίων μάλιστα ὀκτώ) Th. 4.66, cf. Il. 7.48; when a Subst. is folld. by words in apposition, Ἀρισταγόρῃ τῷ Μιλησίῳ, δούλῳ δὲ ἡμετέρῳ Hdt. 7.8. β’ ; μήτηρ βασιλέως βασίλεια δ’ ἐμή A. Pers. 152; so in answers, διπλᾶ λέγειν. — Answ. διπλᾶδ’ ὁρᾶν Id. Th. 974. in enumerations or transitions, Il. 1.43-49, 345-351, X. Cyr. 1.2.1, etc. ; with repetition of a word in different relations, ὣς Ἀχιλεὺς θάμβησεν…, θάμβησαν δὲ καὶ ἄλλοι Il. 24.483; σάκος εἷλε…, εἵλετο δ’ ἔγχος 14.9 sq. ; Ζεύς ἐστιν αἰθήρ, Ζεὺς δὲ γῆ, Ζεὺς δ’ οὐρανός A. Fr. 70; κινεῖκραδίαν, κινεῖδὲ χόλον E. Med. 99; ὄζει ἴων, ὄζει δὲ ῥόδων, ὄζει δ’ ὑακίνθου Hermipp. 82.8; in rhetorical outbursts, οὐκ ἂν εὐθέως εἴποιεν; τὸν δὲ βάσκανον, τὸν δὲ ὄλεθρον, τοῦτον δὲ ὑβρίζειν, — ἀναπνεῖν δέ ̣ D. 21.209; in a climax, πᾶν γύναιον καὶ παιδίον καὶ θηρίον δέ nay even beast, Pl. Tht. 171e, cf. X. HG 5.2.37; in the combination καὶ δέ Il. 23.80, al., καὶ… δέ A. Pr. 973, E. El. 1117, etc., each particle retains its force. answering to τε, ἃ τῶν τε ἀποβαινόντων ἕνεκα ἄξια κεκτῆσθαι, πολὺ δὲ μᾶλλον αὐτὰ αὑτῶν Pl. R. 367c. implying causal connexion, less direct than γάρ, Il. 6.160, Od. 1.433. in questions, with implied opposition, ἑόρακας δ΄, ἔφη, τὴν γυναῖκα; X. Cyr. 5.1.4; καὶ ὁ Σωκράτης, εἰπέ μοι, ἔφη, κύνας δὲ τρέφεις; Id. Mem. 2.9.2, cf. 2.1.26, S. Ant. 1172; in Trag. (not in Com. or Oratt.), when the speaker turns from one person to another, the voc. stands first, then the pers. Pron. folld. by δέ, as Μενέλαε, σοὶ δὲ τάδε λέγω… E. Or. 622, etc. ; also in Hdt., ὦ δέσποτα, ἐγὼ δὲ ταῦτα ἐποίησα 1.115. τί δέ; what then ? to mark a transition in dialogue; v. τίς. in apodosi; after hypothetical clauses, εἰ δέ κε μὴ δώωσιν, ἐγὼ δέ κεν αὐτὸς ἕλωμαι if they will not give it, then I…, Il. 1.137, cf. Od. 12.54; εἰ μηδὲ τοῦτο βούλει ἀποκρίνασθαι, σὺ δὲ τοὐντεῦθεν λέγε X. Cyr. 5.55.21, cf. Pi. O. 3.43 (v.l.), A. Ag. 1060, Hdt. 5.1, etc. after temporal or relative clauses, with ἐπεί, ἕως, etc., Il. 24.255, Hdt. 9.70, etc. ; μέχρι… εἶχον τὰ βέλη, οἱ δὲ ἀντεῖχον Th. 3.98; with demonstr. Pronouns or Advbs. answering to a preceding relative, οἵηπερ φύλλων γενεή, τοίη δὲ καὶ ἀνδρῶν Il. 6.146, etc. ; ἆθλα οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα, τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσιν Th. 2.46; τοὺς δ’ ἔλαβε τυράννους… τούτους δὲ… ἐξεδίδου Hdt. 5.37, cf. Isoc. 4.98, Pl. La. 194d; οἷα μὲν ἕκαστα ἐμοὶ φαίνεται τοιαῦτα μὲν ἔστιν ἐμοί, οἷα δὲ σοί, τοιαῦτα δὲ αὖ σοί Id. Tht. 152a; sts. after a participle, οἰόμενοι… τιμῆς τεύξεσθαι, ἀντὶ δὲ τούτων οὐδ’ ὅμοιοι… ἐσόμεθα X. An. 6.6.16, cf. Isoc. 15.71 (v.l.). to resume after an interruption or parenthesis, χρόνου δὲ ἐπιγινομένου καὶ κατεστραμμένων σχεδὸν πάντων…, — κατεστραμμένων δὲ τούτων… Hdt. 1.28, 29; νῦν δ’ αὖ πάλιν ὑπό τε πλούτου διαθρυπτόμενος… καὶ ὑπ’ ἀνθρώπων… ὑπὸ τοιούτων δέ… X. Cyr. 7.2.23; with an anacoluthon, ἡ δὲ ψυχὴ ἄρα, — οἷ ἂν θεὸς θέλῃ… τῇ ἐμῇ ψυχῇ ἰτέον, αὕτη δὲ δή… Pl. Phd. 80d; for δ’ οὖν, v. οὖν. to begin a story, ἦμος δ’ ἠέλιος… well, when the sun…, Od. 4.400. to introduce a proof, τεκμήριον δέ, σημεῖον δέ, v. sub vocc.
POSITION of δέ. It usu. stands second; hence freq. between Art. and Subst. or Prep. and case; but also after Subst., or words forming a connected notion, hence it may stand third, γυναῖκα πιστὴν δ’ ἐν δόμοις εὕροι A. Ag. 606, cf. Th. 411, Eu. 531, S. Ph. 959, etc. ; fourth, Id. OT 485, E. Hel. 688, A. Pr. 323, 383, etc. ; fifth, ib. 401codd. ; even sixth, Epigen. 7 (codd. Poll.); so in Prose after a neg., οὐχ ὑπ’ ἐραστοῦ δέ, to avoid confusion between οὐ δέ and οὐδέ, Pl. Phdr. 227c.

eine von Hom. an sehr gew. Partikel, welche einzelne Teile eines Satzes u. ganze Sätze so an einander knüpft, daß das Hinzukommende als ein Anderes, Gegenüberstehendes bezeichnet wird : aber, dagegen ; wenn der vorangehende, den Gegensatz bildende Ausdruck negativ ist, durch sondern zu übersetzen ; ist der Gegensatz schwach, so genügt zur Übersetzung »und«, »ferner« u. dgl. Soll der Gegensatz recht bestimmt und scharf hingestellt werden, so gebraucht man μέν … δέ ; das μέν wird im Deutschen meistens nicht durch ein eigenes Wort übersetzt, sondern nur durch den Ton ausgedrückt. – Einige halten δέ für geschwächt aus δή, vgl. μέν μήν ; Andere halten es für entstanden aus ΔFΕ', verwandt δύο ; Andere bringen es mit δέω¹ »binden« zusammen. – Bei Homer sind besonders folgende Arten des Gebrauchs wichtig:
1) die ganz lose, bloß anreihende Verbindung, wo die Gegensätze sehr schwach sind, so daß δέ nicht viel Anderes bedeutet als καί ; z.B. Od. 8.455 τὸν δ' ἐπεὶ οὖνδμωαὶ λοῦσαν καὶ χρῖσαν ἐλαίῳ, ἀμφὶ δέ μιν χλαῖναν καλὴν βάλον ἠδὲ χιτῶνα, ἔκ ῥ ἀσαμίνθου βὰς ἄνδρας μέτα οἰνοποτῆρας ἤϊε, zu ἀμφὶ δέ μιν Schol. ὁ δέ ἀντὶ τοῦ καί ; Il. 1.43 sqq ἃς ἔφατ' εὐχόμενος, τοῦ δ' ἔκλυε Φοῖβος Ἀπόλλων, βῆ δὲ κατ' Οὐλύμποιο καρήνων χωόμενος κῆρ, τόξ' ὤμοισιν ἔχων ἀμφηρεφέα τε φαρέτρην. ἔκλαγξαν δ' ἄρ' ὀϊστοὶ ἐπ' ὤμων χωομένοιο, αὐτοῦ κινηθέντος· ὁ δ' ἤϊε νυκτὶ ἐοικώς. ἕζετ' ἔπειτ' ἀπάνευθε νεῶν, μετὰ δ' ἰὸν ἕηκεν· δεινὴ δὲ κλαγγὴ γένετ' ἀργυρέοιο βιοῖο ; Od. 5.243 sqq. αὐτὰρ ὁ τάμνετο δοῦρα· θοῶς δέ οἱ ἤνυτο ἔργον. εἴκοσι δ' ἔκβαλε πάντα, πελέκκησεν δ' ἄρα χαλκῷ, ξέσσε δ' ἐπισταμένως καὶ ἐπὶ στάθμην ἴθυνεν. τόφρα δ' ἔνεικε τέρετρα Καλυψὼ δῖα θεάων· τέτρηνεν δ' ἄρα πάντα καὶ ἥρμοσεν ἀλλήλοισιν, γόμφοισιν δ' ἄρα τήν γε καὶ ἁρμονιῇσιν ἄρασσεν ; Il. 1.345 sqq ἃς φάτο, Πάτροκλος δὲ φίλῳ ἐπεπείθεθ' ἑταίρῳ, ἐκ δ' ἄγαγε κλισίης Βρισηΐδα καλλιπάρῃον, δῶκε δ' ἄγειν. τὼ δ' αὖτις ἴτην παρὰ νῆας Ἀχαιῶν· ἡ δ' ἀέκουσ' ἅμα τοῖσι γυνὴ κίεν.
2) Nicht selten knüpft Homer durch δέ an, wo man vielmehr γάρ erwartet ; Il. 8.85 ἀλγήσας δ' ἀνέπαλτο, βέλος δ' εἰς ἐγκέφαλον δῦ, σὺν δ' ἵππους ἐτάραξε, Scholl. Aristonic. βέλος δ' : ὅτι ὁ δέ ἀντὶ τοῦ γάρ, βέλος γάρ ; so auch in der Zusammensetzung οὐδέ : Il. 6.360 μή με κάθιζ', Ἑλένη, φιλέουσά περ· οὐδέ με πείσεις, Scholl. Aristonic. οὐ δέ : ὅτι ὁ δέ ἀντὶ τοῦ γάρ, οὐ γάρ με πείσεις ; vgl. noch Scholl. Od. 2.6, 4.236.
3) Auch statt δή schien alten Grammatikern bei Homer δέ zu stehn ; vgl. z.B. Il. 1.204 ἀλλ' ἔκ τοι ἐρέω, τὸ δὲ καὶ τελέεσθαι ὀΐω, Scholl. Nicanor. ἤτοι στικτέον ἐπὶ τὸ » ἐρέω«, ἢ βραχὺ διασταλτέον. ἐὰν μὲν οὖν στίζωμεν, ἔσται τὸ λεγόμενον τοῦτο καὶ τετελέσθαι ὑπολαμβάνω· ἐὰν δὲ διαστέλλωμεν, ἔσται ὁ δέ κείμενος ἀντὶ τοῦ δή, καὶ τὸ τό ἀντὶ ὑποτακτικοῦ τοῦ ὅ, vgl. Friedlaender Nicanor p. 34.
4) Ein Gegensatz kann, genau genommen, nur zwischen coordinierten Ausdrücken stattfinden ; Homer aber gebraucht nicht selten δέ in Hauptsätzen, um sie den ihnen untergeordneten vorausgehenden Nebensätzen (Vordersätzen) gegenüberzustellen ; Aristarch erklärte in solchen Fällen das δέ des Hauptsatzes kurzweg für περιττόν. Dies ist auch eine ganz richtige Auffassung ; denn, wenn man die Konstruktion für anakoluthisch erklärt, und den Grund der Erscheinung darin sieht, daß es ursprünglich gar keine untergeordneten Sätze gegeben habe, sondern nur Hauptsätze, so daß also ursprünglich δέ in jedem Satze habe stehn dürfen, von welchem Zustande der Sprache eben der hier betrachtete Homerische Gebrauch ein altehrwürdiger Rest sei, – wenn man diese Ansicht aufstellt, so erklärt man allerdings den Ursprung der Erscheinung, und zwar, wie es scheint, ganz richtig ; aber man beseitigt keineswegs die nackte Tatsache, daß, so wie nun einmal die betreffenden Homerischen Perioden im Übrigen gebaut sind, das δέ keine Wirksamkeit, keinen Zweck hat, daß es eben so gut fortbleiben könnte, ohne daß die Deutlichkeit Schaden litte oder der Sinn sich änderte. Das δέ ist hier also in der Tat περιττόν ; doch natürlich nur grammatisch περιττόν ; denn daß rhetorisch seine Wirkung bedeutend sei, wird Niemand leugnen ; die Anakoluthie gibt dem Vortrage Lebhaftigkeit und Schwung. Aber daß dieses δέ rhetorisch περιττόν sei, hat Aristarch auch gar nicht gemeint. Beispiele : Od. 7.47 ἀλλ' ὅτε δὴ βασιλῆος ἀγακλυτὰ δώμαθ' ἵκοντο, τοῖσι δὲ μύθων ἦρχε θεὰ γλαυκῶπις Ἀθήνη, Scholl. Aristonic. ὅτι δύο ὄντων »τοῖσι« εἶπε. καὶ περισσὸς ὁ δέ ; Il. 5.261 αἴ κέν μοι πολύβουλος Ἀθήνη κῦδος ὀρέξῃ ἀμφοτέρω κτεῖναι, σὺ δὲ τούσδε μὲν ὠκέας ἵππους αὐτοῦ ἐρυκακέειν, ἐξ ἄντυγος ἡνία τείνας, Αἰνείαο δ' ἐπαῗξαι μεμνημένος ἵππων, ἐκ δ' ἐλάσαι Τρώων μετ' ἐϋκνήμιδας Ἀχαιούς, zu σὺ δέ Scholl. Aristonic. ἡ διπλῆ, ὅτι περισσὸς ὁ δέ σύνδεσμος. Mehr Beispiele bei Friedlaender Aristonic. (Schematol.) p. 33. Zuweilen macht das δέ περιττόν den Zusammenhang etwas dunkel, indem man nicht recht weiß, wo denn eigentlich der Nachsatz anfängt ; so z.B. Il. 1.194 ἕως ὁ ταῦθ' ὥρμαινε κατὰ φρένα καὶ κατὰ θυμόν, ἕλκετο δ' ἐκ κολεοῖο μέγα ξίφος, ἦλθε δ' Ἀθήνη· Scholl. Nicanor. θυμόν : ἐνταῦθα μὲν ὑποστικτέον, ἐπὶ δὲ τὸ »ξίφος« ἤτοι ὑποστικτέον ἢ στικτέον. ἐὰν μὲν οὖν ὑποστίζωμεν, ὁ ἐπιφερόμενος σύνδεσμος περισσὸς ἔσται, »ἦλθε δ' Ἀθήνη«· ἐὰν δὲ στίζωμεν, οὗτος μὲν καλῶς κεῖται, ὁ δὲ πρότερος πλεονάζει ἐν τῷ »ἕλκετο δ' ἐκ κολεοῖο«. βέλτιον δὲ ὑποστίζειν ἀμφότερα· ἐν ὅσῳ γὰρ λογίζεταί τε καὶ σπᾶται, ἦλθεν ἡ Ἀθηνᾶ, vgl. Friedlaender.; Scholl. Aristonic. ἦλθε δ' Ἀθήνη : ὅτι περισσὸς ὁ δέ σύνδεσμος, vgl. Villoison und Pluygers Retract. edit. p. 8. – Auch der umgekehrte Fall tritt ein, daß das δέ περιττόν, welches Hauptsatz und Nebensatz einander gegenüberstellt, im nachstehenden Nebensatze erscheint ; Il. 1.340 τὼ δ' αὐτὼ μάρτυροι ἔστων πρός τε θεῶν μακάρων πρός τε θνητῶν ἀνθρώπων καὶ πρὸς τοῦ βασιλῆος ἀπηνέος, εἴ ποτε δ' αὖτε χρειὼ ἐμεῖο γένηται ἀεικέα λοιγὸν ἀμῦναι τοῖς ἄλλοις : hier ist das δέ in εἴ ποτε δ' αὖτε ein περιττόν. – Ueber einige Fälle noch anderer Art, in denen Aristarch angeblichdas δέ für περιττόν hielt, vgl. Friedlaender Aristonic. p. 33 ; die Ueberlieferung scheint hier mehrfach getrübt zu sein. Richtig ist wohl die Ueberlieferung bei Il. 2.802 λίην γὰρ φύλλοισιν ἐοικότες ἢ ψαμάθοισιν ἔρχονται πεδίοιο μαχησόμενοι προτὶ ἄστυ. Ἕκτορ, σοὶ δὲ μάλιστ' ἐπιτέλλομαι ὧδέ γε ῥέξαι, Scholl. Aristonic. σοὶ δέ : ὅτι περισσεύει ὁ δέ σύνδεσμος.
Bei den Attikern, bes. in Prosa, ist μέν … δέ sehr beliebt ; doch steht zuweilen δέ allein, wo man μέν … δέ erwartet : ἦν χερός, ἦν δὲ τόξων πάταγος Soph. Tr. 515 ; τοῦ τότε βασιλέως, πατρὸς δὲ τοῦ νῦν Xen. Cyr. 4.3.6 ; so öfter bei der Apposition : μήτηρ βασιλέως, βασίλεια δ' ἐμή Aesch. Pers. 148 ; vgl. Ch. 188 u. öfter : τὴν νῦν Βοιωτίαν, πρότερον δὲ Καδμηΐδα γῆν καλουμένην Thuc. 1.12. – In parenthetischen Zusätzen : Thuc. 4.66 ; Xen. Cyr. 1.2.1 ; – εἷλκε μὲν ὁ Σάτυρος, εἷλκον δὲ οἱ ὑπηρέται Xen. Hell. 2.3.55 ; – häufig in Aufzählungen : πρῶτον μὲν … δέ, auch ἔπειτα δέ, – stärker : τέθνηκεν ἀνδρὸς οὐδενὸς θεοῦ δ' ὕπο Soph. Phil. 334 ; nachdrücklich : οὐ μόνον … δέ Plat. Legg. V.747e ; VI.751b ; τὸ δὲ ὅλον ψευδός ἐστι, vielmehr, Gorg. 519b ; Symp. 216e. – Nachdrücklich in Fragen u. Anreden, παρὰ τίνος δ' ἀφιγμένος Soph. O.R. 934 ; πρώην, ἔφην ἐγώ· σὺ δὲ ἄρτι πέπυσαι ; Plat. Prot. 310b ; Ἥφαιστε, σοὶ δὲ χρὴ μέλειν ἐπιστολάς Aesch. Prom. 3 ; so bes. τί δέ. – In den Verbindungen ὧδε δὲ λέγω, Plat. Gorg. 509d. ἐκ τῶνδε δὲ σκόπει, Phaed. 67e, u. ä. ist es fast = nämlich. – Nach εἰ, ἐάν, ὅτι, ἐπεί u. ähnl. nach relat. u. partic. knüpft es in Homerischer Weise bei Attikern den Nachsatz an, so daß der Gegensatz, in dem dieser gegen den Vordersatz steht, nachdrücklicher hervorgehoben wird ; κεἰ τὸ μηδὲν ἐξερῶ, φράσω δ' ὅμως Soph. Ant. 234 ; vgl. O.C. 1011 ; ἐάν τ' αὖ λέγω, ὅτι …, τοῦτο δ' ἔτι ἧττον πείσεσθέ μοι λέγοντι Plat. Apol. 38a. So auch bes. wo ein Demonstrativum auf einen voranstehenden Relativsatz nachdrücklich zurückweist, ἃ δ' ἐστὶν ἴδια καὶ τῆς ἡγεμονίας ἄξια …, ταῦτα δ' ἐμὸν ἔργον ἐστὶν εἰπεῖν Isocr. 4.98 ; ὃ δὲ περὶ πλείους τοῦ σώματος ἡγεῖ, τὴν ψυχὴν … περὶ δὲ τούτου ἐπεκοινώσω Plat. Prot. 313a ; ὅτι ταῦτα ἀγαθὸς ἕκαστος ἡμῶν, ἅπερ σοφὸς, ἃ δὲ ἀμαθὴς, ταῦτα δὲ κακός Lach. 194d ; ὅστις ἦν θακῶν ἀταρβὴς τῆς θεᾶς, ὁ δ' ἂν λέγοι Soph. Tr. 23 ; καί ποτε ὄντος πάγου, οὗτος δὲ ἐξῄει Plat. Symp. 220b ; – εἰ δ' ἐγένετο κακὴ γυνὴ μήδεια, Πηνελόπεια δὲ μέγα πρᾶγμα, Eubul. Ath. XIII.559c. – Zuweilen steht es im Anfang einer Rede, wo man einen Satz ergänzen kann, Soph. Ant. 527, 1181. – Nach mehreren Zwischensätzen nimmt es die Rede wieder auf, wie unser also, Plat. Prot. 313b ; Ar. Ach. 509, Eccl. 173 ; Xen. Hell. 1.3.20. – Einem vorangegangenen μέν folgen 2 und mehrere δέ, Soph. O.R. 732, 1360, Ant. 415 u. sonst. – Es steht nie im Anfang des Satzes, gewöhnlich nach einem Worte, doch auch nach mehreren, Soph. Phil. 614 ; ἄνευ σοῦ δέ O.C. 1347 ; ὅ, τι λέξω δ' ἀπορῶ O.R. 485 ; τὰ μὲν ἄλλα … τὴν οἰκίαν δέ Dem. 27.6. – Von Verbindungen mit andern Partikeln merke man : καὶ δέ, aber auch, und doch auch, Hom.; auch bei Att. oft, doch so, daß ein Wort dazwischen tritt, s. Krüger Xen. An. 1.1.2 ; – δ' ἀλλά, aber doch, aber wenigstens, s. Elmsl. zu Eur. Heracl. 565 ; – δὲ ἄρα, aber nun ; – δὲ … γάρ, wie ἀλλά … γάρ, Her., Thuc. u. sonst ; – δὲ δή, nun hingegen, aber doch, Hom.; – δέ τε, und auch, Hom. u. a. Ep.; – μέν τε … δέ τε, Il. 5.139. – Lang ist δέ in der Thesis vor einer Liquida Od. 24.299 gebraucht, ποῦ δὲ νηῦς ἕστηκε θοή, var. lect. ποῦ δαί, vgl. s.v. δαί.

δέ (before vowels δ᾽; on the general neglect of the elision in NT, see WH, App., 146; Tdf., Pr., 96),
post-positive conjunctive particle;
__1. copulative, but, in the next place, and, now (Abbott, JG, 104): Mat.1:2ff., 2Co.6:15, 16, 2Pe.1:5-7; in repetition for emphasis, Rom.3:21, 22, 9:30, 1Co.2:6, Gal.2:2, Php.2:8; in transition to something new, Mat.1:18, 2:19, Luk.13:1, Jhn.7:14, Act.6:1, Rom.8:28, 1Co.7:1 8:1, al.; in explanatory parenthesis or addition, Jhn.3:19, Rom.5:8, 1Co.1:12, Eph.2:4, 5:32, al.; ὡς δέ, Jhn.2:9; καὶ . . . δέ, but also, Mat.10:18, Luk.1:76, Jhn.6:51, Rom.11:23, al.; καὶ ἐὰν δέ, yea even if, Jhn.8:16.
__2. Adversative, but, on the other hand, prop., answering to a foregoing μέν (which see), and distinguishing a word or clause from one preceding (in NT most freq. without μέν; Bl., §77, 12): ἐὰν δέ, Mat.6:14, 23, al.; ἐγὼ (σὺ, etc.) δέ, Mat.5:22, 6:6, Mrk.8:29, al.; ὁ δέ, αὐτὸς δέ, Mrk.1:45, Luk.4:40, al.; after a negation, Mat.6:19, 20, Rom.3:4, 1Th.5:21, al.
(AS)